دکتر داریوش شایگان

امروز صبح خبر ناراحت‎کننده‌ای شنیدم، خبر کوتاه بود: دکتر شایگان مرد. اول جا خوردم، اما بعد دیدم جای غافگیری نیست، مرگ است دیگر، کسی‌را خبر نمی‎کند، می‎آید و می‎برد. دیروز هم زن جوانی را که می‎شناختم به خانه‎ی ابدی‎اش برده بودند. اما دکتر شایگان با ان زن جوان تفاوت داشت، جناب دکتر روشن‌فکر صاحب کتاب بود که برای انقلاب تلاش نموده و حالا پشیمان بود و از مردم به خاطر اشتباه نسلشان عذرخواهی کرده بود. 

پیش از این با آثار دکتر آشنا بودم، «ادیان و مکتب‎های فلسفی  هند» و «آئین هندو و عرفان اسلامی» بسیار  در نگارش پایان‎نامه‎ام به من کمک کرده است. جوانان دانشگاهی دهه‎ی 60 و 70 کتاب‎هایش را می‎خواندند و شاید به روشن‎‎فکری‎اش غبطه می‎خوردند.

امروز وقتی شنیدم او به خاطر روشنفکری‎های قبلی‎اش از مردم ایران عذرخواهی کرده، به فکر فرورفتم. نکند آن‎ها که در جبهه‎ی اسالم قرار گرفتند و انقلاب کردند، روزی پشیمان شوند و عذرخواهی نمایند. همان‎ها که نظام را شکل دادند، اداره کردند و … . کاش! آن‎ها که انقلاب کردند، وقتی در برابر عدل الهی قرار گرفتند از خدا به خاطر انقلاب عذرخواهی نکنند، کاش عملکردشان آن‎قدر درست باشد که نجاتشان دهد.‎

فهم اندک

پرسه زدن در راه‌روهای کتاب‎فروشی و میان کتاب‎ها و یافتن گمشده‌ای که تورا برای کشف ناشناخته‌ای یاری کند، چقدر جذاب و مفرّح است. هیچ تفریحی مرا این‌گونه به وجد نمی‎آورد. کتاب‌فروشی همیشه جای آرامی است که می‌توانم دقایق حضور در ان‌را به هیچ‎چیز جز کتاب نیندیشم.

طبق عادت این چندسال اخیر، دو روز پیش از شروع تعطیلات برای خرید کتاب به کتاب‎فروشی رفتم. خیلی برایم عجیب بود که چقدر فرهنگ و تمدن کشورم عوض شده است. پیش از این وقتی به کتاب‎فروشی می‌رفتم، محیط آرامی می‎دیدم که می‎توانستم در آن با آرامش کتاب مورد نظرم را بیابم. اما کتاب‌فروشیِ آن‎روز با موسیقی تند و حجاب بسیار نامتعارف یکی از فروشندگان مرا به شدت آزار می‎داد.

قفسه‎ها را نگاه می‎کردم که درباره‎ی موضوع پایان‎نامه‎ام کتابی پیدا کنم. قفسه‎ی کتاب‎های قرآنی اولین جایی بود که نگاه کردم، اما چیزی نیافتم. قفسه‎های دیگر را نیز نگاه کردم و دوباره به سراغ کتاب‎های قرآنی رفتم.

کتاب‎های اولین قفسه از پایین را یکی‌یکی برداشتم و نگاه کردم. جالب بود، کتاب‎های مورد نظر من در جایی دور از چشم قرا داشتند که برای یافتنشان باید خیلی تلاش می‎کردم. از فروشنده سراغ کتاب‎های تفسیری را گرفتم، به جز دو نمونه، تفسیر دیگری در کتاب‎فروشی به این بزرگی وجود نداشت. به او گفتم، جای کتاب‎های قرآنی‎تان خوب نیست. پاسخش تکان‎دهنده بود: چیدمانمان این‎طوری بوده، کتاب‎های قفسه‎های بالا هم کتاب‎های خوبی هستند، کتاب‎های دکتر شریعتی.

او کتب قرآنی را با دکتر شریعتی مقایسه می‎کرد. چقدر فهم او اندک به نظرم می‎آمد. اما بعد، فکر کردم دین را چگونه برایشان تبیین کرده‎ایم که انتظار فهم و درک افزون‎تر داریم؟

دینی که با گناهان کبیره و عذاب‎های اخروی تعریف شده است، دینی که خوفش بر رجایش پیشی گرفته، حجابش را در چند متر پارچه تعریف کرده نه در عفاف وحیا، به ناگزیر روزی با ورود هجمه‎ی تکنولوژی دشمن به یغما می‎رود. آخر دین، بهشت هم دارد و وفق و مدرا با مخالفان، نماز ادا که دارد، قضا هم دارد. همه‎ی دین سخت‌گیری نیست، آسان‎گیری‎هایش را نگفتیم که آسان جوانانمان را از دست داده‌ایم.

یادداشت روز

تریبون

زمانی‎که فیلم یوسف پیامبر علیه‌السلام از تلوزیون پخش می‎شد، یک‎چیز برای من خیلی تأمل‎برانگیز بود. چه شد که خدای آمون سقوط کرد؟ این‎که خدای آمون، خدای دروغینی بود که مقهور اراده و قدرت خدای متعال قرار گرفت و از اریکه‎ی آقایی و سروری فروافتاد، امری قطعی و حتمی است. اما نکته‎ای در این سقوط ارزش و اهمیت و محل مراجعه‎ی مردم وجود داشت که برای من جای فکر داشت، عملکرد کاهنان معبد سه‎هزارساله. بیش از هر چیز عرض می‌کنم که ابدا قصد مقایسه‎ی کاهنان معبد آمون و روحانیان مسلمان شیعه را ندارم، زیرا این قیاس به نتیجه‎ی مطلوب نمی‌رسد

روحانیت شیعه همیشه محل رجوع مردم بوده است، چرا؟ یعنی چرا مردم به روحانیت اعتماد می‎کردند و برای حل مسائلشان به آن‎ها مراجعه می‎نمودند؟ اکنون که حکومت و تریبون در اختیار روحانیان است، وضع چگونه است؟ احترام و اعتماد مردم چه تغییری کرده و چرا تغییر کرده است؟

شاید یکی از دلایل مهم و اساسی این باشد که روحانیت وارد حاکمیت شده است. حکومت هم نقص‌هایی دارد که مردم این نقص‌ها را به حساب دین گذاشته و ناکارآمدی دین را نتیجه گرفته‎اند. در پاسخ به این علت می‎توان گفت: بله، حکومت نواقص فراوانی دارد، اما دلیل آن نقص و ناکارآمدی دین نیست، بلکه عملکرد روحانیت در تولید قوانین حکومتی متناسب با مقتضیات زمان است. روحانیت در طول این 40سال عمر انقلاب اسلامی که همه‎ی امکانات بسیج شده‎اند تا آن‎ها مدل حکومتی اسلام را براساس آموزه‎های شیعی نمایش دهند، در تولید قوانین کمی ضعیف عمل نموده‎اند.

هدف هر حکومتی و به ویژه حکومت علوی، برقراری عدالت اجتماعی، سیاسی، آموزشی، اقتصادی و فرهنگی است. یعنی هر کسی باید با توجه به استعداد و توانایی خود بهره‎ی مناسب و کافی از امکانات ببرد. از آن‎جایی‎که این عدالت تا حدود زیادی محقق نشده و روحانیت نیز در رأس امور هستند، نوک پیکان بی‎اعتمادی به سوی آنان نشانه گرفته شده است.

اما باید دانست هر حکومتی نواقصی دارد و تنها حکومتی که تمام موانع را برمی‎دارد و عدالت را در تمام ابعاد آن اجرایی می‎کند که رئیس آن، فردی معصوم و عاری از هرگونه خطایی باشد که ان‎شاءالله بشریت روزی آن‎را به چشم خواهد دید، همان‎روزی که مستضعفان زمین را به ارث خواهند برد و حکومت الهی به تمامی رخ می‎نماید.

اما این‎که حکومت نمی‎تواند عدالت را به‎طور کامل اجرا کند، عذری برای عمل نکردن به وظیفه نیست. روحانیت، دو وظیفه‎ی اصلی دارد: 1-مجاهده‎ی علمی و تربیت عالمانی که بتوانند تمدن نوین براساس آموزه‎های اصیل شیعی تنظیم و ارائه کنند. 2-تریبت طلابی اخلاق‎مدار که برای تربیت دینی مردم بتوان روی آن‎ها حساب کرد، طلابی که وقتی به عنوان مبلغ در میان مردم حاضر می‎شوند باعث سرافکندگی نباشند و رفتارشان مناسب شأن روحانیت اصیل شیعی باشد.

 به نظر می‎رسد 40سال بسیج امکانات آموزشی و پژوهشی حوزه‎های علمیه برای تربیت عالمان تراز انقلاب و پسا انقلاب کافی نبوده است. زیرا اگر کافی بود، همان‎گونه که اساتید می‎فرمایند، نباید چندهزار قانونِ نیازمندِ تبیین در قوه‎ی قضائیه وجود داشته باشد.

اشکال کار شاید این باشد که توجه حوزه به جذب حداکثری طلبه بیش‎تر از کیفیت بوده است، چراکه، به خصوص در سال‎های اخیر، سیل عظیم طلبه به حوزه وارد می‎شود، اما به همان نسبت با خیل عظیم خروجی مواجه نیستیم که مصداق شیخ اعظم و یا مرحوم آخوند باشد. امروزه وقت  و انرژی طلاب علوم دینی صرف تولید فقه نظام‎ساز، میارزه با جریانات انحرافی و معنویت‎های نوین، کشف آموزه‎های قرآنی متناسب با شرایط روز نمی‎گردد که بتوان توقع داشت شیخ اعظمی بنشیند و کتاب فقه و اصولی متناسب با زمان حاضر بنویسد، بلکه وقت و انرژی طلاب یا صرف تأمین معاش می‎گردد یا حداقل دغدغه‎ی معاش خانواده مانع بزرگی است که آن‎ها شیخ اعظم دیگری بشوند و یا درحال پرکردن رزومه‎ی علمی، پژوهشی و فرهنگی خود هستند.

امروزه، متأسفانه، غم رزومه غم بزرگی است. طلبه برای کار طلبگی باید رزومه‎ی قوی داشته باشد، دوره‎های گذرانده، مقالات علمی_پژوهشی، زبان‎های خارجی و … وقت طلاب را به خود اختصاص داده که اغلب نیز بی‎نتیجه است و عده‎ی کمی از طلاب می‎توانند از این رزومه مختصر بهره‎ای ببرند. ازسوی دیگر، این رزومه‎ها کم‎تر به سبد خانوار وارد می‎شود و نهایتا به دانش طلاب می‎افزاید و مرجع مقالات دیگر طلاب می‎گردد.

نکته‎ی بسیار مهم آن است که شکاف طبقاتی در میان طیف روحانیت در حال وقوع است. این شکاف طبقاتی از یک‎سو بین روحانیت و مردم جدایی انداخته است، و از سوی دیگر، بین روحانیان نیز دهک‎های طبقاتی بروز نموده است؛ برخی روحانیان، بی‎دغدغه‎ی نان، برای طلابی که با این دغدغه خوگرفته‎اند نسخه‎ی مجاهده‎ی علمی، تهذیب اخلاقی و ساده‎زیستی می‎پیچند. ماشین‎های گران‎قیمت، خانه‎های شمال شهر، تحصیل فرزندان در خارج کشور و مواردی از این قبیل هم از چشم مردم دور نیست و هم از نگاه روحانیان و طلابی که در پی دین و خدا به حوزه آمده‎اند. نکته‎ی مهم این است که اشرافیت، شایسته‎ی روحانیت نیست.

تهذیب اخلاق نیز آن‎گونه نیست که باید باشد، وگرنه روحانی هنگام اذان، نماز را بر هرکاری ترجیح می‎دهد، روحانی، موسیقی گوش نمی‎دهد، موسیقی حرام و حلال برای او معنا ندارد، کف‎زدن را بر صلوات ترجیح نمی‎دهد، سرقت علمی نمی‎کند، مقاله و کتاب دیگری را به نام خودش چاپ نمی‎کند. مردم یک‎مورد بی‎اخلاقی از روحانیت ببینند آن‎را پای دین می‎گذارند و فاتحه‎ی دین و دین‎داری را می‎خوانند، چه برسد که هر روز شاهد تعداد بیشتری از این بی‎اخلاقی‎ها باشند.

به نظر می‎رسد مسئولین حوزه، چه خواهران و چه برادران، باید برای این دو بخش برنامه‎ریزی بهتری کنند. نخبگان حوزه، اعم از طلاب سطوح عالی و خارج و اساتید، را زیر چتر حمایتی خود گرفته و از همه‎ی امکانات، البته با تدبیر، نهایت استفاده را ببرند و فقه تمدن‎ساز را تدوین نمایند. از سوی دیگر عالمان اخلاق همت کنند و طلاب را اخلاقی‎تر تربیت نمایند.

البته پرواضح است که حوزه عالم دینی و اخلاق‎مدار کم ندارد، اما توقع این است که طیف اندک روحانیت که رفتاری شایسته‎ی روحانیت اصیل ندارند، اصلاح شوند. زیرا مردم، همیشه ضعف‎ها را می‎بینند و قوت‎ها هرچند افزون، از تیررس نگاه آن‎ها دور می‎مانند.

سخن آخر این‎که: مردم تا زمانی تریبون را در اختیار روحانیت قرار می‎دهند که آن‎ها را حافظ منافع دین و دنیای خود بدانند، خطاها افزون شود و عدالت اجتماعی و اقتصادی را نبینند، تریبون را می‎گیرند وبه دست طیف دیگری می‎دهند، رودربایستی هم ندارند.